ઓરડામાં દાખલ થતાંવેંત યોગી પુરોહિતને પોતાની
નાની દૂધમલ ઉંમરનો અહેસાસ થયો. એ વખતે ગુરુપ્રસાદ સામેની દીવાલ તરફ
મોં કરીને કશુંક પેઈન્ટિંગ કરતા હતા. એટલે માત્ર સફેદ કફનીવાળી વિશાળ પાટલા જેવી એમની પીઠ જ દેખાતી હતી. ગરદન પર ચરબીના થરને કારણે અને એના ઉપરનાં ઓડીયાને કારણે એ પીઠ ફરીને
બેઠેલા સિંહ જેવા લાગતા હતા.
“સર” યોગીના ગળામાંથી માંડ અવાજ નીકળ્યો. ગુરુપ્રસાદે સાંભળ્યો નહીં હોય. કોણીનું હલનચલન ચાલું રહ્યું એટલે સમજાયું કે પેઈન્ટિંગ ચાલુ હતું.
ફરી યોગી જરા ખોંખારીને ઊંચેથી બોલ્યો : "સર....” આ વખતે
ગુરુપ્રસાદે મોં ફેરવ્યું. યોગી સાથે નજર મેળવી, તો યોગી એના ઘેઘુર-સફેદ ભવાંથી વધુ અંજાયો. ને પાછો અવાજેય સિંહની ઘરઘરાટી જેવો નીકળ્યો : “કોણ ?”
“હું યો...યોગી પુરોહિત.” એ બોલ્યો : “થોડાં પેઈન્ટિંગ્સ બતાવવા આવ્યો છું. ડીપ્લોમાના છેલ્લા વર્ષમાં છું.”
“આવો.” એમ ગુર્રાતા
અવાજે કહેવાયા પછી જ યોગી અંદર આવ્યો. પ્રણામ કર્યા
અને પછી નીચે બેસવા જતો હતો ત્યાં પડછંદ ગુરુપ્રસાદ ઊભા થઈને નજીક આવ્યા. અને પ્રેમભર્યો હાથ મૂક્યો. પછી પોતાની નજીક
જ સોફા પર બેસાડ્યો. ત્યાં તો નોકર આવીને પાણી આપી ગયો. પીતાં જરી છલકાયું. શર્ટની ચાળ પર પડ્યું. યોગીએ ઓઝપાઈને ગુરુની સામે જોયું તો એ “કંઈ વાંધો નહીં” જેવું હસ્યા. બોલ્યા તો નહીં જ. ચશ્માં ચડાવ્યાં, ને વળી બે-ચાર સવાલ એની ઓળખાણ માંગતા પૂછીને એના
ચિત્રોનું પેકેટ હાથમાં લીધું. એમને તકલીફ ના પડે એટલા સારું યોગીએ જ
એના દોરા તોડવા માંડ્યા. પહેલું જ પેઇન્ટિંગ્સ એણે એવું ઉપર
રાખેલું કે સારી છાપ પડે. યોગી બોલ્યો : “આનું નામ ‘મોહિનીમૃત્યુ” છે. આને સર, રાષ્ટ્રીય પ્રદર્શનમાં બીજું પ્રાઇઝ
મળેલું.”
“આનું નામ ‘પછીની પેલે પાર’ અને આનું નામ ‘અણુઆકાશ' અને આનું ‘રિક્ત સમૂહ’ છે. ત્રણેને રાજ્યકક્ષાના શૉમાં પહેલાં
ઈનામ અને મેરિટ સર્ટીફિકેટ મળેલા.”
બોલતાં બોલતાં યોગીમાં ગૌરવની એક છાલક અંદર ઊઠી હતી. પણ ગુરુએ નિઃશ્વાસ જેવો શ્વાસ છોડ્યો. બોલ્યા : “હાથ બેસતો આવે
છે ભાઈ, પણ હજુ ઘણી તાલીમ અને મહેનતની તમારે
જરૂર છે.”
બોલીને એ ફરી પેઇન્ટિંગ્સ જોવા માંડ્યા. યોગી ચોથા પેઇન્ટિંગ્સ વિષે કશુંક પૂછવા જતો હતો ત્યાં
ગુરુપ્રસાદ બોલ્યા : “ઈનામો-બિનામો તો ઠીક છે. એનાથી ફુલાવું નહીં. ઈનામ એ ગાળ છે.
ઈનામ આપીને આપનાર આડકતરી રીતે એમ કહે છે કે આ માણસનું આ ગજું નહોતું ને એણે કર્યું. એને શાબાશી ઘટે
છે. મતલબ કે તમે ગજા વગરના છો. જેટલું મોટું ઈનામ એટલી મોટી ગાળ.”
યોગી કશું બોલ્યો નહીં. ઈનામો વિષે કશું જ ના બોલવું એમ નક્કી
કર્યું. બીજા ચિત્રો બતાવવા માંડ્યો.
એક પેઇન્ટિંગ એક તરફ તારવીને ગુરુપ્રસાદે બાજુમાં મૂક્યું. પછી પાછા
વીસ-પચ્ચીસ ફેરવ્યાં. વળી એકાદ જૂદું કાઢ્યું. બસો જેટલા કુલ હશે. એમાંથી દસેક કાઢ્યાં.
યોગીની છાતી ધડક ધડક થઈ ગઈ. ગુરુપ્રસાદે થોડાં પેઇન્ટિંગ્સ કરેલા ને એક જમાનામાં કળાનું એક સામયિક પણ કાઢેલું. એમાં એ પેઇન્ટિંગ્સ
વિષે લખતાં. દોઢેક વરસ ચાલેલું. પછી બંધ થઈ ગયેલું. ગુજરાતમાં કલાકારોની કદર નથી એ
વાત ખોટી છે. વિવેચકોને કદર નથી. બાકી એમણે તો ઘણાં કલાકારોને જીવતા કરેલાં. આવો
માણસ.... શું બોલશે એના ક્રીએશન્સ વિષે ? યોગીનું ગળું
સુકાઈ ગયું.
“જુઓ ભાઈ” ગુરુપ્રસાદ બોલ્યા : “આ પેઇન્ટિંગમાં કલરટોનની ખામી છે. જો
ગ્રીનીશ કલરનો ટોન હોત તો આ પીસ એક ઉત્તમ કલાકૃતિ ગણાત. ને આ...” એમણે બીજું પેઇન્ટિંગ
હાથમાં લીધું : “આમાં તમે જુઓ કે બેકગ્રાઉન્ડમાં બેલેન્સ નથી. આ બધા પેઇન્ટિંગ્સ હજુ
ઇમ્પ્રૂવથઇ શકે. જો એમાં આટલો સ્ટ્રોક અહીંથી મારો અને આ પીસ પણ સુધરી શકે જો એમાં
અહીં. એક વ્હાઈટ સબ્જેક્ટ મૂકો.અને એને ડાર્ક સાથે જકસ્ટાપોઝ કરો. અને આ.... એમણે
ચોથું પેઇન્ટિંગ હાથમાં લીધું : “આનું નામ બદલો. “મોહીની મૃત્યુ” એટલે શું ? મૃત્યુમાં કાળી
છાયા આવે. એટલું કરો નામ રાખો “મોહીની ભેદન...”
ઘણાં સલાહ-સૂચનો આપ્યાં. એકાદ કલાક થયો. વાતો સાચી હતી. થોડોક ફેરફાર
એ સૂચવે એટલો કરવાથી પેઇન્ટિંગ્સ વધુ સારા બનતા હતાં. કલાકાર પણ પોતે જ. પેઇન્ટિંગ્સ
પણ એના એ જ. છતાં દરેક પીસ વધુ સારો બનતો
હતો.
ઘેર જઈને યોગીએ પંદર દિવસ સુધી મહેનત કરી. કરતી વખતે ખબર પડી કે
સજેશન્સ ગુરુપ્રસાદના સાચાં હતાં, પણ અમુક બરાબર ન હોય એવું પણ હતું.એવાંય ઘણા હતા.
“છતાં પણ.....” યોગેશે એક દોસ્તને કહ્યું ; “એમણે મને જેટલા સજેશન્સ કર્યા તે ભલે ઇમ્પ્લીમેંટ કરવા જેવાં નહોતાં, પણ જે
થોડા ઘણાં કર્યા તેટલાં ખરેખર એપ્રોપ્રીએટ
હતાં. હું એમનો ઋણી ગણાઉં. તને મળે તો એમને કહેજે કે યોગી તમને બહુ આદરથી યાદ કરતો
હતો.
આ શહેર છોડ્યા પછી યોગી
મુંબઈમાં સેટલ થયો. એક આર્ટ ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં જોબ લીધી. અને ચમત્કાર થયો હોય એમ એના
ત્રણ પેઇન્ટિંગ્સને ઇંટરનેશનલ કોન્ટેસ્ટ્માં ગૉલ્ડમેડલ્સ મળ્યા. એને અભિનંદન આપવા
માટે એના જ મિત્રોએ ઑબેરોયમાં સમારંભ ગોઠવ્યો. ડ્રીંક્સ પણ હતાં. રાતના બારેક વાગે
રંગ જામ્યો હતો ત્યાં એક મિત્ર હાથમાં ગ્લાસ લઈને એમની પાસે આવ્યો. બોલ્યો : “યાર, તું
ગુરુપ્રસાદને ઓળખે ? કોઈ પરિચય ?”
“કેમ નહીં ?” યોગી બોલ્યો : “એમણે મને મારી કેરિયરની સાવ શરૂઆતમાં, જ્યારે હું સાવ
ઉગતો કલાકાર ત્યારે ઘણું ગાઈડન્સ આપેલું.” બોલતાં બોલતાં એનામાં એકદમ ભક્તિભાવ
ઉભરાઈ આવ્યો : “એમને તો હું ગુરુ માનું છું. ભલે ને છેલ્લાં પાંચેક વરસથી હું એમના
ટચમાં નથી. પણ આપણે તો યાર આપણને બ્રશ ધોઈ આપનાર પટાવાળાનેય ભૂલતાં નથી, જ્યારે આમણે તો
મને બહુ એન્કરેજ ત્યારે, કે જ્યારે મારે એની જરૂર હતી.”
“એન્કરેજ કરેલો કે,,” મિત્રે પૂછ્યું : ‘કે બીજું કાંઈ ?”
યોગીએ ઝીણી આંખે છત તરફ તાક્યું. યાદ કર્યું. કહ્યું : “થોડાંક
સલાહ-સૂચન કરેલા. કલર સ્કીમ વિષે,સબ્જેક્ટ વિષે કે કદાચ એકાદ પીસના નામ વિષે...”
મિત્ર કશું બોલ્યો નહીં. વ્હીસ્કીના સીપ લેવા માંડ્યો અને મૌન બની
ગયો,.
“કેમ શું થયું ?” યોગીએ પૂછ્યું : “છે કાંઈ ?”
“ભગત....” એકાએ મિત્રે સંબોધન બદલ્યું. ગ્લાસ ટેબલ પર મૂક્યો અને
ગજવામાંથી એક કવર કાઢ્યું. એ બોલ્યો : “મારા એક એલ્ડરલી કઝીન એ તારા ગુરુપ્રસાદના
ફ્રેન્ડ છે. વાંચ, ગુરુપ્રસાદ એને
શું લખે છે ?”
યોગીએ લેટર હાથમાં લીધો. ગુરુપ્રસાદે પોતાના લેટરપેડ ઉપર પોતાના મિત્રને
લખ્યું હતું : “યોગી પુરોહિત કલાકાર તરીકે ઠીક છે. મેં એક વાર આગાહી કરેલી જ કે મારા
જેવાની મદદ લઇશ તો આગળ આવીશ,. મને એ વાતનો
આનંદ છે કે આંતરરાષ્ટ્રીય એપ્રીસીએશન એને જેમાં જેમાં મળ્યું એ દરેક પેઇન્ટિંગ
ઉપર હકીકતમાં લીટરલી મારો હાથ-મારુ બ્રશ ફર્યા છે. મને એ ગુરુ માને છે. એટલે મારે
એ કરવું પડે છે. એના છેલ્લા પ્રાઇઝ વિનિંગ પેઈન્ટિંગ : “રેમીનીસન્સ ઑફ એન
આર્ટીફિસીઅલ ગોડ.”નું ટાઈટલ મેં આપેલું એટલું જ નહીં પણ એના સબ્જેકેટની વ્હાઇટીશ
આભા-હેલો પણ મેં જ કરી આપેલી-જો કે આ વાત એને પૂછીને શરમાવશો નહીં. બાકી અહીંના
આખા આર્ટિસ્ટ ફ્રેન્ડ સર્કલને એની ખબર છે. અને એમાં ખોટું પણ શું છે ?પેઇન્ટિંગ્સનો
મૂળ આર્ટિસ્ટ તો એ જ ગણાય ને ? મેં તો માત્ર ગુરુકાર્ય કર્યું. ને મને એનો આનંદ છે.”
યોગીનો ચહેરો તમતમી ગયો. અને એ સાથે જ કોણ જાણે શું થયું ? ડ્રિંક્સની
તમામ “કીક” ઉતરી ગઈ.
************
ફરી અમદાવાદના એક સમારંભમાં ગુરુપ્રસાદ અને યોગી સામસામે આવી ગયા. એ
જ ક્ષણે લળીને પ્રણામ કરવાની વૃત્તિ યોગીને થઈ આવી. પણ જાતને વારી લીધી. છતાં
ગુરુપ્રસાદે એના માથા પર હાથ મૂક્યો જ. પૂછ્યું : “કેમ છો દીકરા ?”
“મઝામાં.” યોગી બરડ અવાજે બોલ્યો : “આપના સજેશન્સની બહુ મોટી કિંમત આપે
વસુલ કરી, હું પણ એ ચૂકવીને ફ્રી થઈ ગયા પછી ઓર મજામાં છું, પિતાજી !”
(તસવીરો નેટ પરથી)