Saturday, February 25, 2012

મગજ રજા ઉપર છે.


                                                         
        મનમાં અને મનમાં વિચારોનો ચરખો ચલાવ્યો. કઇ રીતે ? કે એમ કોઈ આપણને બનાવી જાય એ વાતમાં માલ નથી. હું ભનુભાઇ જ્વેલર્સને ત્યાં જતો હતો ત્યાં ટ્રાફિક સિગ્નલ પાસે હસુએ પોતાની બાઇક આડી નાખી. મને પૂછે કે ક્યાં ઉપડ્યો? મેં કહ્યું, સારા સમાચાર છે, ઘેર જિગાનાં વાઇફને ખોળો ભરવાનો પ્રસંગ છે, તને જૂનો ભાઇબંધ હોવા છતાં નહોતું કેવાર્યું, કારણ કે તારી ભાભીએ લાલ આંખ કરીને કહ્યું છે કે બૈરાંનો પ્રસંગ છે, તમારા કોઇ ફ્રેન્ડને કહેવાનું નથી, તારે કોઇ વાઇફ હોત તો કેવારત પણ તારે ક્યાં....હેં  હેં ..હેં..!


"પણ બે મિનીટ મારા માટે કાઢ." 
હસુ કહે, એટલે તનેય ઘર બહાર કાઢી મૂક્યો એમ કહે ને.
 ના રે.. મેં ગાડીને એક તરફ તારવીને ઉભી રાખી દીધી,હું તો વહુ માટે નાકની ચુની લેવા જાઉં છું. પછી બોલ્યો,અમારામાં રિવાજ છે,પગે લાગે ત્યારે સસરાએ વહુના ખોળામાં ચુની નાખવાની. ચુની એ નાકનું પ્રતિક છે, વહુ ઘરનું નાક ગણાય.
મુબારકબાદી. હસુ બોલ્યો:પણ બે મિનિટ મારા માટે કાઢ. આ સામે જ હૉસ્પિટલ છે મારે તને ત્યાં લઇ જવો છે.
વાસ્તે ?
વાસ્તે કાંઇ નહિ, બસ, થોડો ટાઇમ કાઢ,ચાલ.
વખત હતો. આમેય આળસુનો પીર ભનુ જવેલર્સ હજુ  ખુલ્યો નહિં હોય. તો બે ઘડી ટાઇમ પાસ, ચાલ.

**** **** **** 

સમજી લેવું કે ગરીબોના વૉર્ડમાં બધા ગરીબ જ હોય એ જરૂરી નથી. 
ગરીબોના વોર્ડમાં બધા ગરીબ જ હોય
 એ  જરૂરી નથી. 
જેમ કે ગાંધીનગરમાં બધા (લગભગ કોઇ) ગાંધી નથી. સરનેમ ગાંધી હોય એ વાત જુદી. બાકી આમ નહિ. માથે લખ્યું હતું: શેઠશ્રી જેજેચંદ શ્રીચંદ શાહ ગરીબ વોર્ડ  શું શેઠશ્રી જેજેચંદ ગરીબ હતા ? છતાં એમના નામની પછવાડે  આમાં ‘ગરીબ શબ્દ ચોંટ્યો કે નહિ? મને આવા ઑડિટ કરવા બહુ ગમે. એમ આમાંય !  ભોંય પર જેની પથારી હતી એવો એક માથે પાટાપીંડીવાળો ખેંખલી જણ કાને મોબાઇલ વળગાડીને બેઠો હતો ને ગાણાં સાંભળતો હતો. જ્યારે હસુ મને જે ખાટલે લઇ આવ્યો એ દર્દીની કહેવાતી ગરીબ ધણીયાણીના કાનમાં સોનાનાં ઠોળીયાં ચમકતાં હતાં ! મારી તો ચકોર નજર !  મને કોઇ બનાવી જાય એ વાતમાં માલ નથી. જ્યારે હસુ તો સાધારણ નોકરિયાત, છતાં દાનેશ્વરી કર્ણનો  અવતાર!  મને કહે, આ  બાઇ નાકની ચૂની ગીરવે મૂકીને એક હજાર રૂપિયા લઈ આવી ને ઘરવાળાને અહિં લઇને આવી. બોલ, સુરેશ, હદ છે ને ?
હું એમ તે કાંઇ વાતમાં આવી જતો હોઇશ ?  તરત કહ્યું : તું ગમે તે કહે, હસુ. પણ બાઈ આપણને મુરખ બનાવે છે. બે વાતમાં.
એમ ?” ને કપાળે કરચલી પડી : “કઈ કઈ વાતમાં ?”
એક તો તારા કહેવા મુજબ તને એ કહેતી હતી કે પોતાના લગ્નને પંદર વરસ થયાં, તને એ સાચું લાગે છે ? તું ખુદ જો. એ દેખાય છે અઢાર-ઓગણીસની. છોકરૂંય વરસ દિવસનું માંડ લાગે છે. એ એક વાત એ ને બીજું એ કે તે  કહ્યું કે એના ઘરવાળાની સારવાર માટે રૂપિયા નહોતા ને નાકની ચૂની રાખીને હજાર રૂપિયા લઈ આવી એ એનું છેલ્લું ઘરેણું હતું. જ્યારે તું જોઇ શકે છે કે એના કાનમાં પીળા ધ્રમ્મક હેમના ઠોળીયાં ઝૂલે છે.

જાણે કે હું  સી.આઈ.ડી. સિરીયલનો
એ.સી.પી. પ્રદ્યુમન હોઉં.... 
હું સિરીયલો બહુ જોઉં. સી આઇ ડી જેવી કેટલીક તો ક્યારેય છોડું જ નહિ ને!  એમાંથી બહુ શિખવાનું મળે છે, ગમે તે ઉમરે બ્રેઇનની એક્સરસાઇઝ કરાવે. એનાથી સવાલો કરવાની શક્તિ પેદા થાય, આપણને કોઇ છેતરી ના જાય. એટલે મારા આવા બોલવાથી હું સી આઇ ડી સિરિયલનો એ. સી. પી પ્રદ્યુમ્ન હોઉં ને આખી હોસ્પિટલ એ જાણે કે કલર ટી.વી.નો એલ.સી.ડી સ્ક્રીન હોય એમ હસુ મારી સામે જોઈ રહ્યો. બીચારો સેવાના ધખારાવાળો જીવ. એની સામે મેં ભવાં ઉલાળ્યાં ને લમણે આંગળી મૂકીને કહ્યું : “મૂળ શું ! વી બધી પોલ પકડવા માટે બ્રેઈન જોઈએ, બ્રેઈન, ડેવલપ્ડ બ્રેઇન !(સ્વગત: જે તારામાં નથી.)
      આટલી વાત થઈ ત્યાં પેલીના ઘરવાળાએ ઉંહકારો કર્યો તે બાઈ એના તરફ દોડી. દૂર એક ડોશી બેઠેલાં. તે છોકરું જઇને ની પાસે રમવા માંડ્યું. મેં હસુને પૂછ્યું : ઓહોહો, તને ભગવાન બુધ્ધ જેવી આ કરૂણા ઉપજી તે પૂછું છું કે છે શું આ બધું ?  આ કેસ શેનો છે ?”
            “ મલ્ટીપલ ફ્રેક્ચરનો એ બોલ્યો : “પોતાના ખેતરમાં આ માણસ માંચડો બાંધીને વધુ પાણી મેળવવા માટે કૂવામાં શારડો ફેરવતો હતો. એમાં માંચડો કડડભુસ! ને આવડો આ  સીધો મોંભારીયા અંદર ! માથે માંડણના લાકડાં પડ્યાં.
      જોયું ને !” મેં કહ્યું : આનો મતલબ શું થયો? જેમાં કૂવો હોય એવું એક ખેતર પણ એની પાસે છે. હમણાં જો તું. બ્રેઈન વાપરીને કેવી કેવી હકીકતો કઢાવું છું એની પાસેથી.
      ઘર છે ?” મેં દરદીને પૂછ્યું.
        છે.
      બળદ ?”
            “છે.
      જો દયાળુના દિકરા! મેં હસુને કહ્યું : આને જમીન છે, કુવો છે, બળદ છે, બાળક છે, બૈરી છે ને બૈરીનો દાગીનો પણ છે. હમણાં બાઈ બોલતી હતી એમ ગામ, કયું ગામ કહ્યું ? હા, તાલુકા સેન્ટરથી માત્ર છ કિલોમીટર  દૂર આવેલા એના ગામે એના સગાવહાલાંના પચીસ-ત્રીસ ઘર પણ હશે જ. હવે તું જ કહે કે આ માણસ, શું નામ ? અરે જે હોય તે, હા, હવે તું જ કે’ કે  આદિવાસીને કંગાળ કઈ રીતે કહેવો ? ને તું એને તારા સાંકડા ખિસ્સામાંથી મદદ  કઈ રીતે આપવાનો ?” વળી મેં મારે લમણે આંગળી ધરીને કહ્યું : “જરી, અરે, જરીક જ, બ્રેઈન વાપરતો  હો તો ! બધુ દીવા જેવું દેખાય.  કોઈની વાતમાં એમ આવી ના જવાય , શું ?”

" જમીન છે એક વીઘું. એ પણ લગભગ ખરાબા જેવી." 
            એટલામાં ડૉકટર આવ્યા ને થોડી ચહલપહલ થઈ. ડૉકટર આ દર્દીને જોવાનું પડતું મૂકીને બાળકને જોવા માંડ્યા. મેં હસુને પૂછ્યું : અરધટેણીયાને વળી શું થયું છે ?”
      ટેણીયો નથી. એ બોલ્યો : ટેણી છે. એનું નામ નાથી છે. અરે, એ તો બાર મહિનાની હતી ત્યારે તો આજે જાઉં, કાલે જાઉં કરે એવી માંદી પડી ગયેલી એમ એની મા કહેતી હતી. આ બચાડી  એની મા, તે ધણીને સંભાળે કે આ નખની કટકીને ! અહિં પણ માંદી પડી પણ માંડ માંડ મેં દવા-ઇંજેક્શન લાવી આપ્યા ને માંડ બચાવી.  જોયું ને ?આજે ડૉકટરે પહેલાં એના ખબર-અંતર પૂછ્યાં.
એમાં આપણે શંકા નથી કરતા. હું ઠાવકાઈથી બોલ્યો : હશે. ટેણી માંદી પડી હશે. એને ઢોંગ કરતાં ના આવડે. બાકી આ આદિવાસી લોક તો મને ને તમને ઘોળીને પી જાય એવા. આ તો ઠીક કે આપણે જરા.... વળી મારો હાથ બ્રેઈન તરફ જવા કરતો હતો ત્યાં પાછો વાળી લીધો. પછી બહુ કરીએ તો ખરાબ લાગે, એમ બ્રેઈનમાં જ ઉગ્યું.
દર્દીને ખાટલામાં કોઈક દવા પીવડાવવા બેઠો કર્યો. ને એને માથે મેં વળી ચોટલી ફરફરતી દેખી. તરત જ મનમાં શંકા થઈ. હશે કોઈ ઉચ્ચ વર્ણનો ને આદિવાસીમાં ખપવા માટે નામ બદલી નાખ્યું લાગે છે. છેતરપિંડી  નખથી શિખા લગીની ! હદ છે !
        કઈ જ્ઞાતિ ?” મેં એને પૂછ્યું.
        માળીવાડ - આદિવાસી માળીવાડ, પંચમહાલ તરફના એ ક્ષીણ અવાજે બોલ્યો, વળી મેં એની નજર નોંધીને એની ચોટલી સામે જોયું.  એ સમજી ગયો. તે બોલ્યો : “અમે ચોટલી રાખીએ.પછી બોલ્યો: નહિ તો દેવ કોપે .
      ખેતીવાડીમાં મઝા છે ને ?”
        શેની ખેતીવાડી ?” એ મરકીને બોલ્યો : અમે બેય જણાં મજૂરીએ જઈએ ત્યારે માંડ વરસ ઉકલે.
      કેમ ? મેં પૂછ્યું : જમીન છે, કુવો છે - નથી ?”
            ‘જમીન ? એણે કહ્યું : “માણસના ખિસ્સામાં ભલેને છેલ્લો એક પૈસોડ્યો હોય તોય  પૈસાવાળો તો કહેવા જ ને ! એમ હું જમીનવાળો.
      મતલબ ?”
            “જમીન છે એક વીઘું. એણે વીઘાને બદલે વીઘું બોલીને જાણે કે એકડો કરતાં કરતાં મીંડુ ઘુંટી દીધું. બોલ્યો : એ પણ લગભગ ખરાબા જેવી- એમાં થોડી મકાઈ, થોડી બાજરી વાવીએ. થાગડથીગડ ગણાય. એમાં મરીયલ જેવા અમારા બળદનુંય માંડ પુરૂં થાય. એમાં વળી આ વરસે દુકાળ, તે કુવાના પાણી ઉંડા જતા રહ્યા. તે શારડો ફેરવવા બેઠો ને જઈ પડ્યો સીધો કૂવામાં. કૂવામાં ખાટલો ઉતારીને મને બહાર કાઢ્યો.
કૂવામાં ખાટલો ઉતારીને બહાર કાઢ્યો. 
     અરે વચ્ચે જ બાઈ બોલી : સાવ સત વગરના થી ગયેલા .
      સત વગરના!” વળી મેં મગજને કામે લગાડ્યું સત એટલે શું ? સત....સધ...શધ...શુદ્ધ....શુદ્ધિ મેં પૂછ્યું, એટલે શુદ્ધિ વગરના ?”
        હવે શુદ્ધિનો અર્થ એ ના જાણે .બોલી : બેભાન - બેભાન.
      પછી ?”
      પછી તરત દવાખાને તો લઈ જવા પડે ને ! પણ રૂપિયા વગર તો બહાર ડગલું ન દેવાય. હું રૂપિયા ખોળવા ઠેરઠેર ભટકી, પણ ના મળ્યા.
      કેમ તમારા સગાંવહાલાં પચ્ચીસ-ત્રીસ તો હશે ને ?કોઇ ના ધીરે ?
હસુ ક્યારનોય આ સાંભળતો  હતો  તે હવે બોલ્યો:એના સગાંવહાલાં હોત તો હું અહિં શેનો ઉભો હોત, સુરેશ ?
        ત્યાં તો બાઇ જ બોલી : પણ સગાંવહાલાંય પાછા અમારા જેવાં જ ને ! ખિસ્સે ખાલી તે ડાચું વકાસીને ઉભા રે. પછી શું કરૂં ? નાકની ચૂની મૂકીને હજાર રૂપિયાનો મેળ કર્યો,બસ, એ છેલ્લો જ દાગીનો.
સાવ ખોટ્ટું બોલવું હોય તો બહેન, સાચું લાગે એવું ખોટ્ટું બોલો. મારાથી ના જ રહેવાયું તે બોલ્યો. પણ વ્યંગની ભાષા આ લોક શું જાણે ?એટલે પરદો ચીરી જ નાખ્યો, ચોખ્ખું જ પૂછ્યું:કેમ છેલ્લો? મેં હસુભાઇ ભણી જોઈને આંખ મિચકારી, ને પછી પૂછ્યું : આ ઠોળીયાં તો બેય કાને ઝગમગ ઝગમગ થાય છે. કેટલા ? બે ચાર-પાંચ હજારના તો હશે જ ને ! એ દાગીનો ના કહેવાય ?
બાઈને હસવું આવ્યું. ઠે....એ....એ...એ...એ....એણે મોં આડો સાડલાનો ડૂચો દીધો : અરે ભાઈ, એ તો પાંચ રૂપિયાવાળા છે. ખોટા છે, ખોટા વધારે ઝગમગે. એટલે શું સાચા થઈ ગયા ?”

" પછી શું કરું? નાકની ચૂની મૂકીને હજાર રૂપિયાનો મેળ કર્યો."

      બ્રેઈનમાં એટલે કે મગજમાં જરા સટાકો બોલી ગયો. આવું તો આપણે વિચારેલું જ નહીં.  ઠીક પણ એટલું સમજી લેવું કે આપણે ત્રિકાળજ્ઞાની નથી. ધોખો ના કરવો. મગજને ક્યાં આંખો હોય છે !
ઠીક, પછી ?
        પછી કોઇએ કીધું કે શહેરમાં ટ્રસ્ટના દવાખાના ભેગા કરો એટલે પછી અમદાવાદ લાવી.
      એકલાં જ ?”
      એકલાં કેવી રીતે અવાય ? જનમ ધરીને પહેલી જ વાર અમદાવાદ જોયું. શહેર કોને કહેવાય એ જ ખબર નહીં.
      હશે - પછી ?”
      મારી ભેગો મને મૂકવા મારો પાડોશી સુમરો ગોઠી આવેલો. પણ એની પાસેય રૂપિયા ના મળે. અહીં લગી ભૂખ્યા તરસ્યા જ આવેલાં. કારણકે ભૂખ ભાંગવા બેસીએ તો વેંત (નાણાંનો) તૂટી જાય. અમે તો  કરગરીને કહ્યું કે રૂપિયા નથી. આપવો હોય તો આશરો આપો, નહિતર આમ ને આમ પાછા જતા રહીએ. ત્યાં આ હસુબાપા મળી ગયા. રૂપીયા એમણે ભર્યા.આમ જગ્યા તો મળી, ખાટલો બી મળ્યો. પણ અમારે ખાવાપીવા તો એક ટંક જોઈએ ને ? વળી થોડીક દવા બહારથી લાવવી પડે. છોકરું છે એને દૂધ-ચા કરવા પડે. આમાં ને આમાં ભાઈ બસોમાંથી ઘટતા ઘટતા રૂપિયા ત્રણ રહ્યા ને સુમરા ગોઠીને પાછો અમારે ગામ મોકલ્યો. એક તો એટલા માટે કે એ અહિં રહે તો એનો ખર્ચો કેટલો બધો આવે ! ને બીજું પછી પાછો વધારે નાણાંનો જોગ તો કરવો ને !”
      ક્યાંથી કરવાના હતા ?” ઉલટતપાસ લીધી તો પૂરી લેવી જોઈએ. એની બધી વાત જેમની તેમ સાચી ના માની લેવાય, આપ્ણે આપણું મગજ તો ચલાવવું જ જોઇએ. પૂછ્યું : તમે કહ્યું ને કે નાકની ચૂની એ તો છેલ્લો જ દાગીનો હતો ?હવે રહ્યું શું? એ ક્યાંથી પૈસા લાવી શકવાનો હતો ?
        સ્ત્રી નીચું જોઈ ગઈ .વીસ વરસની ઉંમર પર એકાએક બીજા વીસ વરસનો થર ચડી ગયો. ઘરવાળા સામે સંકોચની નજરે જોયું. ઘરવાળાની આંખમાં બધુ ભખી જવા માટે ઘરવાળી પ્રત્યે ઠપકાનો ભાવ ઝબકી ગયો. છતાં એ તો અંતે બોલી જ : ચુની તો... એણે  અડવા નાકે આંગળી અડાડી અને ચમકીને પાછી લઇ લીધી: ...હવે પાછી આવી રહી. રહ્યા જમીન અને બળદ, તે ગીરો મૂકી દેવા માટે મોકલ્યો, સુમરા ગોઠીને. કાકા, દોઢસો બસો તો એની ઉપર મળશે જ ને .
      આલ્લેલે, મને કાકો કીધો ! કાકો તે કઇ તરાહનો ?પણ છતાંય મગજને જાણે કે કોઈએ વીજળીનો ટાઢો આંચકો આપ્યો. સૌભાગ્યની નિશાની ચુની તો ગઇ તે ગઇ જ, પણ હવે દોઢસો બસો રૂપિયામાં જ જમીન અને બળદ ? અને પછી ? એ ખૂટે એટલે શું ? ઘરવાળાનું તૂટેલું અંગ તો પણ દુરસ્ત ના થાય તો ? તો શું ? ને નાકનમણ એવી ચુની ગીરવી મુકી છે એને છોડાવવાની વાત તો ભૂલી જ જવાની ને  ?
        નીચે જોયું તો બાળક ઘુઘવાટા કરતું એકલું એકલું રમતું હતું.
        લગ્નને કેટલાં વરસ થયાં ?” મેં પૂછ્યું.
        પંદર એ બોલી : અમારામાં તો પાંચ વર્ષની ઉંમરે છોકરીને પરણાવી દે. એણે બાળકી તરફ આંગળી ચીંધી : ચાર વરસ પછી આનાય ફેરા ફેરવી દેવા પડશે.
      અરે !” મેં કહ્યું : “તમારો પંદર વરસનો રવાસ. છોકરૂં તો ઠીક આ એક જ. પણ કાંઈક તો આટલાં વરસમાં રળી રળીને ગાંઠે બાંધ્યું કે નહીં ? ભલે રોકડ નહીં તો કંઈ નહીં, પણ ઠામ,ઠોચરાં,લૂગડાં. વળી વિચાર આવ્યો તે કહ્યું: ભલે પરસેવાના પૈસા હોય પણ એમ પરસેવાની જેમ રેલાવી થોડા દેવાય ? કાંઇક તો બચાવવા જોવે કે નહિં.
      બાઈ બોલી નહીં. પણ બોલતી નજરે મારી સામે જોયું. મારાથી એના અંગ પરના સાડલા તરફ જોવાઈ ગયું. એનો સાડલોય ઘણું ઘણું બોલે એવો.

        ત્યાં જ હસુભાઇ બોલ્યા : બહુ ખોદ નહીં તો સારું, દોસ. બાઈના અંગ પર આ એક ફાટેલો સાડલો તું જો છો ને એક જ. એને ધોવાનો થાય ત્યારે બીજા કોઈનો ઉછીનો માગીને પહેરવો પડે - રહેવા દે સુરેશ, એ વાત રહેવા દે. તું જે જગતમાં રહે છે એ જગતથી હદપાર આ લોકો જીવે છે. તેં તો એને અમદાવાદ કેટલામી વાર જોયું એમ પૂછ્યું, અરે  અમદાવાદ તો ઠીક એણે પહેલીવાર જોયું પણ પૂછ, ટી.વી; નાટક, સિનેમા કેવા હોય એની એને ખબર છે ? અને તું હમણાં પૂછતો હતો  કે ઘર છે ? 
ઉપર એણે ખાખરા અને સાગટાનાં પાન છાવરેલાં છે,
જેમાંથી ચોમાસામાં હરરોજ પાણી ચૂએ છે.  
ત્યારે એણે હા પાડી. કારણકે ચાર વાંસડા અને પરાળને ટેકે ઉભાં કરેલા છાપરાંને એ ‘ઘર કહે છે કે જેનાં ઉપર એણે ખાખરાં અને સાગટાનાં પાન છાવરેલાં છે. જેમાંથી ચોમાસામાં હરરોજ પાણી ચૂએ છે. એને એ ઘર કહે છે. કારણકે એમાં એની ઘરવાળી સાથે એ રહે છે. અને એમાં એને ત્યાં લક્ષ્મીજી પધાર્યા છે. એને કોઈને સહારે સાચવવા મૂકીને પોતાના ખેતરનું થોડું કામ પતાવીને એ બન્ને વગડામાં મજૂરી કરવા ચાલ્યા જાય છે. મરચાં વીણવા જાય. ખાડા ખોદવા - રેલ્વેની ચોકડીઓ ખોદવા જાય. જણને રોજના રૂપિયા વીસ મળે ને બાઈને દસ. કોઈક દિવસ એમાંય ખાડો પડે. કારણ કે કોઈ દિવસ માંદગી, કોઈ દિવસ ક્યાંય લગ્નમરણ હોય ને કોઈ દિવસ કામ જ મળ્યું ના હોય ત્યારે એકાદ ટંક નકોરડો ખેંચી કાઢવો પડે.
      બસ, બસ. મેં કહ્યું : કોઇ કહે એ બધું સાચું ના માની લેવું. આ લોકોને તો એકાદ ટંક પેટપૂરણ ખાવા મળે તો પણ ઘણું. એ લોકોના હાડ જ ભગવાને એવા ઘડ્યા હોય છે પછી બાઈ તરફ જોઈને મેં પૂછ્યું : રોજ રોજ જમવામાં શું લ્યો ?”
      રોજ રોજ ?” એ બોલી : અરે, રોજ રોજ તે ક્યાંથી જમવાનું હોય ! હોય ત્યારે મકાઈના રોટલા, છાશમાં બોળી બોળીને......
જમવાનું હોય ત્યારે મકાઈના રોટલા,
છાશમાં બોળી બોળીને. 
      શાક ?”
      બાફેલું કરીએ ! વઘાર મોંઘો પડે મારા બાપ, તેલ કેટલાં મોંઘા ?”
      દરદીને જરા જરા ઉધરસ આવવા માંડી. બાઇ એ તરફ ચાલી.મેં હસુભાઇ તરફ ફરીને પૂછ્યું : તને આ લોક ખરા ભટકાઈ ગયા ?”
અરે, જરા મારી બાઇકની ટક્કર આ બાઇને લાગી ગઇ, એના હાથમાં આ બાળક માટે દૂધ હતું તે ઢોળાઇ ગયું તે વળી મને જરા દયા આવી તે નવી કોથળી લઇ આપી. બાઇક પાછળ બેસાડીને અહિં લગી આવ્યો ત્યાં આ બધું જોયું. જોયું તો આ લોકો એડમિટ થવા માટે ટટળતા હતા, તે પછી....
પછી શું થયું એની વાત તો બાઇએ જ કરી હતી.
ચાલ ત્યારે, હું જાઉં. મેં કહ્યું હું એમ નથી કહે તો કે બધા જ ખોટા હોય છે પણ......
હસુએ મારી તરફ તીર જેવી નજર ફેંકી, હા, તું તારે તો જવું હોય તો જા. ભનુ જ્વેલર્સની દૂકાન હવે તો ખૂલી ગઇ હશે. પછી કહે લાવ, તારી ગાડી સુધી મુકી જાઉં.

                                                         **** **** **** 
      મારું મગજ મારી સાથે ભયાનક ઝપાઝપી કરતું હતું. પણ હું સમજું કે એને ડારો દઇને ચૂપ ના કરી દેવાય. આજ સુધી દિમાગ જ આપણી લક્ષ્મીનું રક્ષણ કરતું આવ્યું છે. નહિ તો બધું ફનાફાતિયા થઇ ગયું હોત.લાગણી નામની ચીજ સાચી, પણ એના દાળીયા ના આવે. અને બીજી વાત પણ સમજી લેવી.  દૂધની કોથળી આપણાથી ઢોળાઇ ગઇ હોય તો કોથળી એક સાટાની બે લઇ દેવાય. પણ ગાય ના લઇ દેવાય. દાન પણ ધડાસરનું જ દેવાય.

                                                      **** **** **** 

 વહુને માટે નાકનમણની સોનાની ચુની લેવાનું બજેટ ત્રણ હજારનું રાખ્યું હતું. એટલે મેં ભનુને કહ્યું શુકનની જ લેવાની છે. મારું બજેટ ત્રણ હજારનું છે. શું સમજ્યો ?
એક નવી ડિઝાઇન આવી છે એણે શો કેસનું ખાનું બહાર ખોલ્યું:પણ તારે બજેટમાં  હજાર વધારે નાખવા પડે. ચાર હજારની પડે. અસલી નંગ જડેલી આવે.
એકાએક મારા મનમાં નકલી ઠોળીયાં ઝબકી ગયા.નજર સામે ઝગમગ ઝગમગ બી થયાં. મારાથી બોલી જવાયું:અસલી નંગને બદલે ઇમીટેશન નંગ લઇએ તો ?


હવે તો સારા સારા ઘરનાં બૈરાં ઈમીટેશન જ પહેરે છે. 
તો બે ચૂની આવે. ભનુ બોલ્યો: હવે તો સારા સારા ઘરનાં બૈરાં ઇમીટેશન જ પહેરે છે. પણ પછી અટકીને મારી સામે જોયું: પણ તારે બે ચૂનીને શું કરવી છે ?
તું જલ્દી બે ચૂની પેક કર.’  હું પોતે બોલ્યા પછી ફરી જવાનો હોઉં એમ મને પોતાને જ લાગ્યું. એ ટાળવા માટે હોય એમ ઝડપથી બોલ્યો,અલગ અલગ કરજે. એક સાદી અને એક ગિફ્ટ પેક કરજે.
ગિફ્ટ પેક? એણે વળી પૂછગંધો લીધો: કોના માટે ?
હસુની છોકરી માટે.  
અરે પણ... હું ગાંડો થઇ ગયો હોઉં એમ ચશ્મા ઉતારીને મારી સામે જોયું. અલ્યા,એ તો પઇણ્યો જ ક્યાં છે ?એણે ચમકીને પૂછ્યું;તારું મગજ તો ઠેકાણે છે ને ?
નથી હું બોલ્યો: રજા ઉપર છે.




(નોંધ: આદિવાસી સ્ત્રીની તસવીર: બીરેન કોઠારી. અન્ય તમામ તસવીરો નેટ પરથી લીધી છે, જેની પર ક્લીક કરવાથી તેની યૂ આર એલ પર જઈ શકાશે.) 

Saturday, February 11, 2012

અંધેરેમેં જો બૈઠે હૈં, નજર ઉસ પર ભી કુછ ડાલો......



                 ગુજરાતના જ એક બાંઠીવાડા વિસ્તારનું નામ સાંભળ્યું છે ? ના સાંભળ્યું હોય તો જાણી લો કે એ કાંઇ નાનોસુનો વિસ્તાર નથી, એમાં એકવીસ તો મુવાડા(નાના ગામ)છે. એના નામ પણ જાણી લો. થોડાક જ લખું છું. લાલાકુવા. હીરાટીંબા, હીરોલા કરણપુર જેમાના  મુવાડા,બોઘા,ભેમાપુર, મેડી, અને.....
એ નજરે જોઇને આવું છું કે એ  બધા જ ડામોર આદિવાસીઓની વસ્તીથી ભરચક છે. જેમાંથી છોંતેર ટકા જેટલા ગરીબીરેખા નીચેના છે. ત્યાંથી એકતરફ માત્ર પંદર કિલોમીટર દૂર રાજસ્થાનના ડુંગરપુર જિલ્લાનો સીમલવાડા તાલુકો છે.અને બીજી તરફ પંદર કિલોમીટરના અંતરે પંચમહાલનો લુણાવાડા તાલુકો છે, જેને સરકારે ડ્રાય બેલ્ટ(સુકા પ્રદેશ)/ Dry Belt તરીકે જાહેર કર્યો છે. આ તરફનો વિસ્તાર કે જે ગુજરાતના સાબરકાંઠા વિસ્તારમાં ગણાય છે તે પણ સત્તાવાર રીતે ડાર્કઝોન/ Dark Zone ગણાયો છે. 

      પચાસ કિલોમિટરની ત્રિજ્યા ધરાવતો આ આખો પ્રદેશ ભલે રાજકીય રીતે ગુજરાત અને રાજસ્થાન વચ્ચે વહેંચાયેલો હોય,પણ તેમાં રહેનારા આદિવાસી અને ડામોર લોકો એ ભેદને જાણતા કે ગણકારતા નથી. કાળી મજૂરી કરીને જ્યારે બે પૈસા રળે છે ત્યારે હટાણું કરવા મેઘરજ / Meghraj ગામે આવે છે. ત્યાંથી માત્ર ત્રેવીસ જ કિલોમીટર આઘે આવેલા મોડાસા/ Modasa સુધી એમની ખાસ પહોંચ નથી, કે નથી એમને ત્યાં જવું ગમતું. સાજેમાંદે એ લોકો ટોળાબંધ મેઘરજની જલારામ આરોગ્યસેવા ટ્રસ્ટ હોસ્પિટલ/ Jalaram Arogya Seva Trust Hospital આવે છે.અને જ્યારે મેલેરિયાના, ચિકનગુનિયાના કે ડેન્ગ્યુના કે કમળાના વાવર ફેલાય છે ત્યારે એ લોકો આ ધર્માદા હોસ્પિટલ કે જે આજથી પંદરેકથી ય વધુ વર્ષ પહેલા સ્થપાઇ છે તેના સો સવાસો ખાટલા ભરી દે છે. આંખના કોઇ રોગ કે મોતિયાના મફત ઓપરેશન કરાવવાનો આ આખા વિસ્તારમાં એક માત્ર આશરો આ હોસ્પિટલ છે. સુવાવડખાતું હોય કે  નાના નાના પોરિયાઓની અપોષણ કે ગમે તે કારણે લાગુ પડેલી બિમારી હોય. ગડગુમડ હોય કે નાની મોટી વાઢકાપ હોય, એમને એ ખબર નથી કે આ દવાખાનું કેમનું ચાલતું હશે. એમને બસ એટલી જ ખબર છે કે અહિં કદિ એમને રૂપિયા-પૈસાના અભાવે જાકારો મળવાનો નથી, નથી અને નથી જ. પણ એનો ખરચો કોણ ભોગવશે એની એમને ગમ નથી અને ગમ પાડવી પણ નથી.

બાકી મારી નજર સામે જ થોડું ભણેલો એક ડામોર કે  આદિવાસી જુવાન આ હોસ્પિટલના સંસ્થાપકોમાંના એક એવા ડૉ બંસીભાઇ પટેલને પૂછતો હતો કે અમારા લોકોના મોતિયાના એક ઓપરેશન દીઠ સરકારનું આરોગ્યખાતું તમને કાંઇક ચૂકવે છે તે કેટલા ? ડૉક્ટરે હસીને કહ્યું, તમે એની ચિંતા કરો મા. છતાં પૂછો છો તો કહું છું કે સરકાર તરફથી કે 'ડિસ્ટ્રિક્ટ બ્લાઇન્ડનેસ ફાઉન્ડેશન તરફથી અમને એક ઓપરેશન દીઠ મળે છે રૂપિયા ચારસો, જ્યારે કોસ્ટીંગની રીતે અમારો ખર્ચો ઓપરેશન દીઠ છે રૂપિયા અગ્યારસો. આમ સાતસોની ખાધ એકેએક કેસ દીઠ રહે છે. અગ્યારસો તે કઇ રીતે તે પણ એમણે સમજાવ્યું. પહેલા તો આ વિસ્તારના ગામેગામ કેમ્પ કરીને ઓપરેશનને લાયક દર્દીઓને જુદા તારવવામાં આવે છે. અને પછી એમને અહિં લાવવામાં આવે છે.અહિં પહેલે દિવસે એમનું સ્કેનિંગ અને લેબોરેટરી ઇન્વેસ્ટિગેશન,કાર્ડિઓગ્રામ.બીજી રીતે ફિઝિકલ ફિટ્નેસ, ડાયાબિટીસ, બી.પી. એ બધામાંથી પસાર થયા પછી ઓપરેશન અને બીજા દિવસે ડ્રેસિંગ કરીને રજા આપવાની અને જો એન આર.આઇ દ્વારા થતો કેમ્પ હોય ત્યારે રજા આપતી વખતે સાથે અનાજની કીટ, એક ધોતી અથવા સાડી અને ગરમ ધાબળો. આ બન્ને  દિવસ દર્દી અને એના એક બરદાસીને ભોજન અને ચા નાસ્તો. હવે તમે જ કહો કે હજુ આમાં ડૉક્ટરોના- નર્સીસના પગાર, ઇલેક્ટ્રીસીટી. લોન્ડ્રી, સફાઇ, સાધન સરંજામ જેવા ખર્ચા તો ગણ્યા નથી. બોલો, હવે આ બધું સરકારના ચારસોમાં થઇ રહે ?

        એ જુવાન વિચારમાં પડી ગયો.પછી પૂછ્યું: તે ઘટતા રૂપિયા ક્યાંથી કાઢો?

         ડૉક્ટરે મૌન રાખ્યું. પણ એમાં જ તો જવાબ પડ્યો હતો કે આવો સવાલ પૂછીને જેમનો હાથ કશુંક આપવા માટે પોતાના ગજવા ભણી વળે છે  તેવા લોકો પાસેથી ! હા વળી, આવો સવાલ પૂછનારે જ પછી જાતને પૂછી જોવાનું હોય છે કે આમાં મનુષ્ય તરીકે આપણી ફરજ શી છે?
          અલબત્ત,અત્યાર સુધીમાં આવો સવાલ પૂછનારા અને જાતે જ એનો શામળિયાની હુંડી જેવો જવાબ ઘડી આપનારા થોડા નિકળ્યા છે  એટલે તો આજ લગી ગાડી ચાલી  છે પણ ગાડીને ચાલતા-દોડતા રહેવા માટે એટલા પૂરતા નથી. એને તો સતત બળતણ જોઇએ. પહેલા વર્ષે સરેરાશ પાંચસો-સાતસો મોતીયાના ઓપરેશન (હવે  વર્ષે બે હજાર ઉપરનો અંદાજ )  અને ત્રણસો ઉપરાંત બીજા સર્જીકલ ઓપરેશન, તો પ્રસુતિ અને સ્ત્રીરોગના પાંચસો ઉપરાંત થયા. સ્વાભાવિક જ કે જેમ દર્દીઓ એટલે કે લાભાર્થીઓ વધતા જાય, તેમ તેમ દાતાઓ પણ વધવા  જોઇએ. એમની આપવાની રેન્જ પણ વધવી જોઇએ. માત્ર દર્દીઓ જ નહિં,  દર્દો પણ વધતા જાય છે. દર્દો વધતા જાય છે તેમ તેમ મેડિકલ સાયન્સ પણ આગળ વધતું જાય છે. સાધનો પણ નવા નવા નીકળતા જાય છે. અત્યાર સુધી એબ્ડોમિનલ પ્રોબવાળા એક જ સોનોગ્રાફી ઉપકરણથી ચાલતું, હવે ડૉક્ટરે સાચી જ રજૂઆત કરી કે આ જુનું થયું. હવે તો ડબલ પ્રોબવાળું લાવો. લાવ્યા તો એના રૂપિયા સાડા પાંચ લાખ થયા! આદિવાસી થયા તો શું થયું? એમને માટેની સેવાઓને  બહેતર અને બને તેટલી અદ્યતન કરતા રહેવું જોઇએ. એને માટે દૃવ્ય દેનારા ક્ષિતિજ પર આપોઆપ કળાશે. ક્યાંકથી જાણીને કે આવું વાંચીને શું એમનામાં રહેલો પીડ પરાઇ જાણવા વાળો વૈષ્ણવજન નહિં જાગે? ડોક્ટર બંસીભાઇને શ્રધ્ધા છે કે જાગશે જ. આ વાંચીને કોઇક જાગશે.

           હૃદયરોગનું પ્રમાણ કેટલું બધું વધ્યું છે ? અત્યારે આઇ.સી યુ.માં માત્ર છ જ બેડ છે. જરૂરત તો સેન્ટ્રલ મોનિટરિંગ સિસ્ટમની છે. અને તે માટે પાંચેક લાખ તો જોઇએ જ .
           એક અત્યંત નોંધપાત્ર હકીકત એ છે કે પેશાબના રોગોનું પ્રમાણ જોતાં જરૂર તો એને માટેના વિભાગની પણ ખરી. એને માટે સિસ્ટોસ્કોપ કે ટી.યુ.આર.પી સેટ,આઇ.આઇ.ટી.વી સેટ, C ARM. વગેરે લેવા ઘટે જેને માટે દસ્થી બાર લાખ રૂપિયા કોઇ દાતા આપે તો કામ બની જાય.  

                ભારે સંકડાશ વચ્ચે અહિં જનરલ સર્જન ડૉ.અમરદીપ ભાટીયા, ડૉ મુકેશ કાબરા, ડો.શિલ્પા કાબરા. ડૉ. વિપુલ પટેલ અને ડૉ હિરેન નિનામા, ડૉ પલક ગાંધી કામ કરી રહ્યા છે. પણ છ ડૉક્ટરો વચ્ચે રહેવા માટે ક્વાર્ટર્સ માત્ર પાંચ જ છે અને હજુ એકની જરૂર છે, તેને માટે સાત લાખ તો જોઇએ જ. આ બધી સુવિધાઓ આ આટલો મોટો દર્દી સમુદાય ધરાવતી આ રજિસ્ટર્ડ ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટની હૉસ્પિટલમાં એટલા માટે અનિવાર્ય છે કે આ આખા આદિવાસી અને ગરીબી રેખા નીચેના પટ્ટામાં આજ સુધીમાં મોતિયાના ઓપરેશનો તદ્દન મફત અને સ્ત્રીરોગના તથા સર્જીકલ વિભાગને લગતાં  ઓપરેશનો તદ્દન રાહત દરે કરી આપવાનું પૂણ્યકાર્ય કરનાર આ એક માત્ર હોસ્પિટલ છે.એટલે તો સરકારે એને મળતા દાનોને આવકવેરાની કલમ 80(જી) ઉપરાંતમાં હવે તો કલમ 35(એ) (સી) અન્વયે પણ કરમુક્તિ આપી છે. અને સરકારે આંખ વિભાગની ઉત્તમ કામગીરી બદલ સંસ્થાને ઍવૉર્ડ પણ આપ્યો છે.
નેમ તો એવી છે કે આંખ સિવાયના જે કોઇ ઓપરેશનો રાહત દરે પણ બહુ મોટી સંખ્યામાં કરવામાં આવે છે તેમાં હજુ પણ વધુ રાહત આપવી  યા બને ત્યાં સુધી સાવ નિઃશુલ્ક ધોરણે એ  કામ કરવું. એ માટે પૂઅર પેશન્ટ્સ રીલિફ ફંડ’/ Poor Patients' Relief Fund પણ ઉભું કરવામાં આવ્યું છે જેમાં માણસ નાની-મોટી ગમે તે રકમનો ફાળો આપી શકે. આ ચોક્કસ ભંડોળમાંથી  વર્ષે પંદરથી વીસ લાખ રૂપિયા એ મફત અથવા રાહત દરે  સારવારનો હેતુ પાર પાડવા માટે જરૂરી છે.
હૉસ્પિટલમાં છઠ્ઠો એવો દાંત વિભાગનો ગયા વર્ષે પ્રારંભ તો કરવામાં આવ્યો પણ હજુ વિસ્તારમાં દંત રોગોનું પ્રમાણ અને તીવ્રતા જોતા એને સુસજ્જ કરવો રહ્યો. એ માટે કમ સે કમ ચારથી પાચ લાખની આવશ્યકતા ખરી.  
             ગત વર્ષે જે માવઠું થયું તે આ પ્રદેશ માટે  ભારે અનર્થકારી હતું, પડ્યા ઉપર પાટુ જેવું થયું. શરૂઆતમાં સારા વરસાદે બહુ ઉંચી આશા બંધાવી હતી તે લાભપાંચમથી શરુ કરીને પૂરા એક અઠવાડિયા સુધી ચાલેલા માવઠાએ નેસ્તનાબૂદ કરી નાખી. થોડી ઘણી ખેતી કરનારો કે ખેતમજૂરી કૂટી ખાનારો વર્ગ બરબાદ થઇ ગયો. સારવારના થોડાઘણા પૈસા ખર્ચવાની પણ એમની હેસિયત ના રહી. પરિણામે એ બધો બોજ આ હોસ્પિટલ પર પડ્યો.  એ વખતે પૂઅર પેશન્ટ્સ રીલિફ ફંડ પર જ એનું ભારણ આવ્યું. હવે ફરી એનું લેવલ ઉંચું લાવવું જ રહ્યું. કારણ કે અહિં  આ ઉપરાંત સ્ત્રી રોગ, સર્જીકલ, મેડિકલ, નવજાત શીશુ, અને બાળરોગ, હાર્ટ અને મેડિકલ વિભાગમાં તદ્દન રાહત દરે સારવાર પુરી પાડવામાં આવે છે, જેના હજારો લાભાર્થીઓ હોય છે. આખુંય વર્ષ હોસ્પિટલનું પરિસર ગરીબ દર્દીઓથી ઉભરાતું રહે છે.
             જનસેવા એ જ પ્રભુસેવાના મંત્રને અનુસરીને ચલાવવામાં આવતી  રજીસ્ટર્ડ ટ્રસ્ટની આ હૉસ્પિટલ દાતાઓના દાન ઉપર જ નિર્ભર રહેતી હોય તે સ્વાભાવિક છે. તેથી તેના હિસાબોનું નિયમિત ઑડિટ પણ થાય છે. અને તેને અપાતા દાનોને આવકવેરાની કલમ 35 એ.સી. તથા 80 જી  અન્વયે કરમુક્તિનો લાભ પણ પ્રાપ્ત છે.વિદેશથી દાન મેળવવાનું એફ. સી. આર.એ નું સર્ટિફિકેટ પણ મળેલું છે.
આ સંસ્થા અંગેની સીડી. બે ભાષામાં બનાવાયેલી છે, જે આપ મંગાવી  શકો છો. 

            પણ આ સંસ્થા છેવાડાના વિસ્તારમાં આવેલી હોવાથી હજુ સમાજના મોટા ભાગના દાતાઓનું લક્ષ આ સસ્થા તરફ દોરાયું નથી. પરંતુ હજુ આ સંસ્થાને મફત ઓપરેશનો અને રાહતદરની સારવાર ગરીબો સુધી પહોંચાડવાને માટે વાર્ષિક 15 થી 20 લાખની જરૂર રહે છે. વળી નવો ઓર્થોપેડિક વિભાગ શરુ કરવા તથા અન્ય ચાલુ વિભાગોને વધુ  સુસજ્જ અને સક્ષમ બનાવવાને માટે પણ અંદાજીત બે કરોડ  રૂપિયાની આવશ્યકતા છે.
         સંસ્થાની પ્રવૃત્તિઓ રૂબરૂ નિહાળવાને માટે રૂબરૂ પધારવાનું નિમંત્રણ છે. અને તે અનુકુળ ના હોય તો મુંબઇના દાતા શ્રીમતી હંસાબહેન બાલકૃષ્ણભાઇ મહેતાના દાનથી બાવીસ મિનિટની વિડીઓ ડૉક્યુમેન્ટ્રી પણ ગુજરાતી –અંગ્રેજી એમ બન્ને ભાષામાં બનાવવામાં આવી છે. રસ ધરાવનારા દાતા સંસ્થાનો સંપર્ક કર્યેથી તે મોકલી આપતાં અમને આનંદ થશે.
ડો. બંસીભાઈ પટેલ 
દાનની રકમનો ચેક શ્રી જલારામ આરોગ્ય સેવા ટ્રસ્ટના નામનો બનાવવો જરૂરી છે.
વધુ પૂછપરછ અને જાણકારી માટે ડૉ બંસીભાઇ પટેલ,પ્રમુખ તથા સંચાલકનો સંપર્ક કરવા વિનંતી.
આ વિરાટ ભારતના તો બરાબર પણ ગુજરાતના મોટા ભાગના લોકોથી અજાણ્યા એવા આ અંધારમૂલકમાં કંગાળ આદિવાસી-ડામોર વંચિતોના એક બહુ મોટા સમુદાયની આવી અનન્ય અને અદ્યતન, છતાં લગભગ મફત અથવા રાહત દરે એવી આરોગ્યસેવા કરતા આ શ્રી જલારામ આરોગ્ય સેવા ટ્રસ્ટનું સરનામું છે; 
ઉંડવા રોડ, મેઘરજ( જિલ્લો સાબરકાંઠા)-383 350, / ફોન-(ઑફીસ)02773-244345, (ઘર)244877 અને 244878 અને મોબાઇલ ના.+91 94263 88670 અને +91 99133 68267.
 તેમની વેબસાઇટ છે www.shreejalaramarogyasevatrust.com 
અને ઈમેલ છે-  shreejalaramhospital@yahoo.com
બેંક એકાઉન્ટ- સ્ટેટ બેન્ક ઓફ ઇન્ડીયા, મેઘરજ બ્રાન્ચ-(બેંકનો  I F S Code-SBIN-OO11000 )
કલમ 35(એ)(સી)કરમુક્તિ માટે-No – 30785 149830
વિદેશથી દાન મેળવવાની મંજુરી પણ મળી ગઇ છે. તે માટેનો શ્રી જલારામ આરોગ્ય સેવા ટ્રસ્ટનો એકાઉન્ટ-Dena Bank , Meghraj Branch, Ac No- 028010006171-  બેંકનો IFS Code-BKDNO 130280
કલમ 80(જી) કરમુક્તિ માટે-No- 30437380946
મુંબઇ સંપર્ક-શ્રી પ્રફુલ્લભાઇ વોરા,  111-એ. પહેલો માળ,કરીમજી બિલ્ડિંગ,મુંબઇ યુનિવર્સીટી સામે,એમ.જી. રોડ, ફોર્ટ, મુંબઇ- 400023/ ફોન- 022-22670518/ +91 98191 87400

(છેલ્લી તસવીર સિવાયની તમામ તસવીરો: બીરેન કોઠારી, સી.ડી. લેબલ ડીઝાઈન: ફરીદ શેખ) 

Thursday, February 2, 2012

ખારી હવા



             પત્નીને થયું કે આગળ કશીક વાત થાય તે સારું. પણ એનું ધ્યાન માત્ર જમી લેવામાં હતું. વાડકી તરફ માત્ર આંગળી ચીંધીને એણે દાળ માંગી. પત્નીને એ ગમ્યું. કેવી થઈ છે? ’  એણે પૂછ્યું. જવાબમાં બે-ચાર કોળિયા ઉતાર્યાં પછી એ બોલ્યો કે, સારી.
માત્ર આંગળી ચીંધીને એણે દાળ માંગી. 
        ફરીવાર એ ચૂપ થઈ ગઈ. હવે એ પૂછવું હતું કે ભૈ' સાબ, તમારી આ નાઈટ-ડ્યુટી ક્યારે બંધ થશે? પણ થશે થવી હશે ત્યારે એ તો.... અથવા તો કંપની નવા માણસની ભરતી કરે ત્યારે થાય ને ? એવા એક પળમાં મોંમાંથી નીકળીને ઉચ્છવાસની માફક ઉડી જાય એવા જવાબ સાંભળવાની એની ઈચ્છા નહોતી. એટલે ગુપચુપ એ પતિને જમતો જોઈ રહી. જમીને જલદી ઊંઘી જવાની ઉતાવળમાં એ ઝડપથી કોળિયા ભર્યે જતો હતો. જમી લીધા પછી પહેલી તરાપ પલંગમાં પડેલા અકબંધ તાજાં છાપાં ઉપર હતી, જેના પાનાં ઉપર નજરનું રૉલર ફેરવી લીધા પછી આંખ ઘેરાય અને પોપચાં આગળ વાંચવાનો ઇન્કાર કરી તે પછી કોઇ લગનપ્રસંગ પતાવ્યા પછી ઘારણ વળી ગયું હોય એવી પાંચ-છ કલાક ઊંઘ ખેંચી કાઢવાનો રોજનો ક્રમ સાચવી લેવાની ઉતાવળમાં એ હતો. આટલા લાંબા સમય સુધી એના સૂઈ રહેવાને કારણે એ ક્યાંક દૂર મુસાફરીએ નીકળી ગયો હોય અને ઘરમાં પોતે તદ્દન એકલી પડી ગઈ હોય એમ એ અનુભવતી. એ પછીની ક્ષણો ઘડિયાળના કલાક કાંટાની માફક અત્યંત ધીરે ધીરે પસાર થતી. એ સ્વેટર લઈને બેસતી અને પતિ સાથે જમવાના અને એના સૂઈ જવાના ગાળા દરમ્યાન જ વાતચીત થઈ હોય તેના કેટલાક શબ્દો પરથી મનોમન કાલ્પનિક વાતનો દોર આગળ ચલાવતી. જેમ કે, મારા આમ બોલ્યા પછી જો એ છાપું વાંચીને સૂઈ જવાની ઉતાવળમાં ન પડ્યા હોત તો પોતે આમ જવાબ આપત. તે પછી એનો જવાબ તો આમ જ હોય ને ? પછી મારા ફલાણા વાક્ય પર એય એ હસત, ચોક્કસ હસત. પણ થોડું થોડું-ખડખડાટ નહિં. આ ગામમાં બદલી થઈને આવ્યા પહેલાનું જે ગામ હતું – પાટણ – ત્યાં ભરપૂર પડોશ વચ્ચે એ અમુક જાતનાં વાક્યો પર ખૂબ હસતા. ખૂબ સરસ શહેર હતું એ. દરિયા કિનારાના આ ભેજ અને ખારી હવાવાળા સ્થળ કરતાં તો ક્યાંય સારું !

'હજાર વાર કહ્યું તોય...' 
        થોડી વાર પહેલાં આવીને એણે પગમાંથી મોજાં કાઢેલાં તે અને શર્ટ બદલાવેલું તે. બન્ને આરામખુરશીમાં ગોટમોટ પડ્યાં હતાં. એ તરફ એ ઘડીભર જોઈ રહી. હજાર વાર કહ્યું તોય તમે તમારી ચીજોને ઠેકાણે રાખતા શીખ્યાં નહીં. એ વાક્યથી જામી ગયેલા મૌનને તોડવું જોઈએ એમ એને લાગ્યું. પણ કદાચ ઝગડો જામી જાય તો ? એટલે એવા કોઇ  ઠપકા કરતા કંઈક હળવાશથી, લાડ કરાવતી હોય એમ એ બોલી:તમે તો આવા ને આવા રહ્યા, મારા સાહેબ!. પછી એના જવાબમાં કંઈક લાંબું વાક્ય એની પાસેથી સાંભળવાની અપેક્ષાએ એની સામે જોઈ રહી. પણ એ તો  હં ?’ થાળીમાંથી જરા મોં ઊંચું કરીને એટલું જ બોલ્યો.
        પણ પછી પત્નીનો મીઠો ટોણો બરાબર સમજી લઈને એણે કહ્યું, મૂકી દઈએ છીએ ભઈ હવે, છાનીમાની ખાવા તો દે ! . વળી બે-ચાર કોળિયા ગળા હેઠળ ઉતારીને એ બોલ્યો – એક તો આ નાઈટ-ડ્યુટી, ઉજાગરા, ઓવરટાઈમ અને ઉપરથી તારી આ કચકચ !
હું ક્યાં કોઇ કચકચ કરું છું ?એણે નરમ અવાજે પૂછ્યું:ખાલી વાત ના કરું?
ખાલી વાત એટલે ?
આ સવાલનો જવાબ સ્ત્રી પાસે નહોતો. ખાલી વાત એટલે શું?
પલંગમાં આડા પાડીને એણે
 છાપું હાથમાં લીધું. 
        જમીને એ ઊભો થઈ ગયો અને ટીવી પરથી સૂડી-સોપારી લઈ ભૂકો કરીને ખાતાવેંત પલંગમાં આડા પડીને એણે છાપું હાથમાં લીધું. એ જરા નારાજ થઈને વાસણો એકઠાં કરવા માંડી. મોટા ઓરડાની હવામાં છાપાંનો ફડફડાટ, બંગડીનો ખણખણાટ અને વાસણોનો ખડખડાટ સંભળાઈ રહ્યો. પતિએ ઘડીક પહેલાં ઉચ્ચારેલું વાક્ય હજુ હવામાંથી વિલીન ન થયુ હોય એમ ફરીફરીને એ વાક્ય એના મનમાં ભણકારાઈ રહ્યું. નાઈટડ્યુટી માટે પોતે જવાબદાર છે ? અને કચકચ એટલે ? ખાલી વાત એટલે શું? કેમ કરીને સમજાવવું ?પાટણમાં એણે એકવાર બાજુવાળા લલિતાબેનને કહ્યું હતું કે અમારા એમને મારાથી કશુંય કહેવાય નહીં. કંઈક કહીએ એટલે મિજાજ ફરી જાય. આ વાક્ય બોલતાં બોલતાં લલિતાબહેનને શા માટે તૃપ્તિનો અનુભવ થયો હશે એ એને સમજાયું નહીં. ખરેખર જો મિજાજ જાય વાતવાતમાં, અને વાતચીતનો પ્રવાહ બંધ થઈ જાય તો પછી એકલતાની કેવી ભીંસ અનુભવાય ? પાટણમાં તો ઠીક કે ભરચક્ક પડોશ હતો, પણ અહીનાં દરિયા-કિનારાથી માત્ર બે જ માઈલ છેટેના ગામમાં ખારીખારી ગંધ અને બારીઓ પછાડપછાડ કરતા પવનમાં ખરે બપોરે એ નસકોરાં બોલવતાં સૂઈ ગયા હોય ત્યારે એને અફાટ સમુદ્રમાં એકલી પડી ગઈ હોય એટલું ભયંકર લાગતું. ચોપડીઓ અને છાપાં હતાં, પણ એમને વતાવવા પડતાં હતાં. એ સામેથી બોલાવતાં નહોતાં.
        એકાએક છાપાનો જોરથી ફડફડાટ થયો. જોયું તો પલંગમાં એ અર્ધો બેઠો થઈ ગયો હતો. જોયું ?’ એ બોલ્યો. વાસણોનો ખડકલો એક તરફ હડસેલીને, સાલ્લા વડે હાથ લૂછતી લૂછતી એ નજીક આવી. છાપાના અંદરના પાને એક ખૂણામાં છપાયેલા ખબર ધ્યાનથી જોયા.
'જો , જો. આ ખબર તો જો.' 
        એ ફરી બોલ્યો – જો, જો, આ ખબર તો જો.
        એના ચહેરા પર ઉત્સુકતા છવાઈ ગઈ એ બોલી –
        ક્યાંના..... ભાવનગરના ખબર છે ?’
        બોલ્યા પછી એને નવાઈ લાગી કે પિયરનું નામ આટલું જલદી શી રીતે જીભે ચડી ગયું ?
            ‘નહિં નહિં ખબર પર આંગળી પછાડીને એ બોલ્યો – પાટણના જ છે. આપણા પરામાં હતા તે પેલા દલસુખભાઈ.....
        એક પળમાં જાણે કે એ પાટણની દુનિયામાં આવી પડી.પણ ત્યાં તો વળી દલસુખભાઇ નામનું કોણ હતું?
        પલંગની ઈસ પર એ બેસી ગઈ અને કોરા હાથે છાપાનો છેડો પકડીને બોલી : દલસુખભાઈ ?’ પાટણમાં એવું વળી કોણ હતું ?’
            ‘ઉભી રહે, કહું છું એણે ફરી બરાબર ખબર પર નજર ફેરવી અને પલાંઠી વાળીને બરાબર બેઠો – એમને ત્યાં ચોરી થઈ હતી. બે લાખ ગયા હતા. હું તને નહોતો કહેતો ?’
        ચેઈનનું પેન્ડન્ટ  હાથમાં રમાડતી રમાડતી એ યાદ કરવા માંડી: દલસુખભાઈ ? મને કેમ યાદ નથી આવતું?’ પછી કપાળે કરચલીઓ પાડીને   બોલી: ‘પેલા નંદસ્મૃતિવાળા ? ફળીયામાં ગાય બાંધતા એ ?;
            ‘ભારે ભૂલકણી, એ તો મહાસુખભાઇ. એ એની સામે જોઈને જરી ઉંચા સ્વરે બોલ્યો: આ તો દલસુખભાઇ ,,પેલા...પેલા... નહીં પેલાં જાડા કાચના ચશ્માવાળા....
        એ તો પ્રાણભાઇ, ડાંડલીએ દોરી બાંધીને ફરતા એ. જેને એકવાર એના દિકરાએ મારેલ..’ 
હજુ બરાબર સ્પષ્ટ થતું નહોતું-
દિલીપભાઈ કે દલસુખભાઈ?' 
અરે એ તો રતાંધળો હતો, એ નહિં. શું તું ય તે ? આ તો દલસુખ બાટલી કાચના ચશ્માવાળા.  એ શેનો ડાંડલીએ દોરી બાંધે ? એ તો ગરીબોને ચશ્માની ફ્રેમું મફત આપતો, આપણા પાડોશમાં પેલી ચંપાડોશીને મોતીયોય મફત ઉતરાવી આપેલો...તને હજીય યાદ નથી આવતું ? એના અવાજમાં થોડો તપારો ભળ્યો.  પત્નિને એકાએક ભરચક પાડોશ યાદ આવી ગયો. બપોરે ઓટલે બેસતાં બૈરાઓના ટોળામાં જઈને જાણે કે આ બેસી ગઈ.
        એમાં ઉલ્લેખાતાં પુરુષોનાં નામોને યાદ કરવા માંડી – પેલા માસ્તર હતા તે ?
        અરેરે ...! ગજબ કહેવાય તારી યાદશક્તિ ! અરે, જીવનવીલામાં ઉપલે માળે રહેતા. આપણે ઘેર પણ એક-બે વાર આવી ગયેલા. જો ને તું એકવાર ગરબા ગાવા જતી હતી ને....
        જાવ જાવ હવે, કોઈને કહેતા નહીં, જીવનવીલામાં તો જીલુભાઇ રહેતા. એમનાં વાઈફ પ્રજ્ઞાબેન તો મારા બેનપણી. બાકી હા....હા... અચાનક યાદ આવ્યું હોય એમ એ જલદી બોલી ઊઠી – ઓળખ્યા ઓળખ્યા...પેલા....પણ ખરેખર હજુ બરાબર સ્પષ્ટ થતું નહોતું –દિલીપભાઈ કે દલસુખભાઈ ? એકવાર ગરબા ગાવા જવા માટે ઝડપથી દાદર ઉતરતી હતી ત્યારે પતિએ બૂમ પાડીને રોકીને એમને માટે ચા મુકાવરાવી હતી. પણ પણ... એ ચશ્માંવાળા ક્યાં હતાં ? અને વળી એ પાટણમાં ક્યાં રહેતા હતા ? એ તો એમની ઓફિસમાં ઈન્સ્પેક્શન માટે અમદાવાદથી......?
            ‘બોલો એ બોલ્યો: પડોશીને ભરોસે ઘર સોંપીને જવામાં અત્યારે કેટલું જોખમ છે ? આમાં  લખ્યું છે કે  ચોર તિજોરી સાફ કરી ગયાના ખબર પડતાંવેંત દલસુખભાઈને ફીટ આવી ગઈ
        હાય.... હાય... એ બોલી – આજ કાલ કોઈનોય ભરોસો કરવા જેવું નથી.’ એ ખરા દિલથી ઈચ્છવા માંડી કે વાતનો દોર હજુ લાંબો ચાલે, એટલો લાંબો ચાલે કે ત્યાં સુધીમાં પોતે ખરેખર દલસુખભાઈને બરાબર ઓળખી કાઢે. આજે પોતે ઊંઘે જ નહિં અને દલસુખભાઈ વિશે, રેઢાં ઘરો વિશે, પડોશીઓ વિશે, ભરોસો મુકવા  વિષે, દરદાગીના વિશે અને કંઈને કંઈ નુકસાન વિષે વાતો કરે. એકવાર અમારા છોટુકાકાને ત્યાં પણ.... થી શરુ કરીને પોતે પણ આંગળીઓ વચ્ચે ચેઈન રમાડતાં રમાડતાં, આંખો પટપટાવતી વાતો કરે.
        એમ કર,’ છાપાના એ સમાચારવાળો ભાગ ઉપર આવે એ રીતે ઘડી વાળતો એ બોલ્યો – તું જરા એક કપ ફર્સ્ટકલાસ ચા બનાવ. બાકી આ દલસુખભાઈ તો હું કહું છું તે જ. આપણે ઘેર પણ એકવાર...
            કોઈ ગીત ગણગણતી એ રસોડામાં ગઈ. અને દલસુખભાઈ નામની કોઈ પુરુષાકૃતિને મનમાંથી ખોળી કાઢવાનો પ્રયત્ન કરવા માંડી. એક વાર એક માણસ ચશ્માંવાળો આવ્યો હતો ખરો, અને ખાસ મસાલાવાળી ચા પણ પાઈ હતી. એ જ આ દલસુખભાઈ  ? ભારે કહેવાય ! સાંજે જ્યારે એ વધારાની પાર્ટટાઈમ નોકરીએ ગયો હશે ત્યારે આ વાત પોતે કામવાળી બાઈને અધિકારપૂર્વક કરી શકશે. ને રેઢાં ઘરો, બાળક કે પડોશી પર રાખવાના ભરોસા બાબત કશુંક બોલી પણ શકશે. એ દૃષ્ટિએ દરિયાકિનારાનું આ ગામ કંઈ ખોટું નહિ. એમ તો માણસો પણ વિશ્વાસ મૂકવાલાયક. પડોશી ભલે કોઈ નહીં, પણ જરા આગળ જઈએ તો વસ્તી પણ ખરી. ચા બનાવતાં બનાવતાં કેટલીક વાતો, કેટલીક મજાકો, ને સવારે કેમ ચિડાઈ ગયા હતા મારા પર ?’ જેવા હળવા ઠપકા એ યાદ કરવા માંડી, જેથી ચા પીતાં પીતાં કશીક વાતો દલસુખભાઈની વાતમાંથી ઊખળે ત્યારે એમાં એને જોડી દઈ શકાય. અને અજગર જેવી જણાતી ક્ષણોને સળવળતી કરી શકાય. વાત લંબાવી પણ શકાય.
દરિયા તરફથી આવતા પવનને લીધે બારીઓ
ઉઘાડબંધ થયા  કરતી હતી. 
        ચા ભરેલ કપરકાબી હાથમાં લઈને એ બહાર આવી. દરિયા તરફથી આવતા પવનને લીધે બારીઓ ઉઘાડબંધ થયા કરતી હતી.ટેબલ પર કપરકાબી મૂકીને એણે જોરથી બારીઓ બંધ કરી અને ખુરશી પર આવીને બેઠી.
        પલંગમાં તકિયાને અકેલીને એ બેઠો હતો અને બાજુમાં ઘડી વાળેલું છાપું પડ્યું હતું.
        એ જરા મલકીને બોલી – તમે પણ દહાડે દહાડે ચાના શોખીન થતા જાવ છો બાકી. નહીંતર અત્યારે તમારે ઉંઘવાના ટાઇમે કોઈ દિવસ....
            ‘હં ?’ એણે જરા બેધ્યાનપણે કહ્યું – એવું કંઈ નહીં પણ...
            ‘દલસુખભાઈ....?’ એ બોલી એને થયું કે વાત ફરી વાર સાંધવી જોઈએ.
આ દલસુખભાઈ કોક બીજા હોં ?’ એણે એકાએક પત્ની સામે જોઈને કહ્યું – આપણે ઘેર જે ભાઈ આવેલા તેણે ડાયરીમાં પોતાનું નામ – સરનામું આપેલું, એ મેં હમણાં –જોયું. એનું નામ તો દલપતભાઈ. અને એ છાપામાં લખ્યું છે એમ જીવનવીલામાં નહીં, પણ મલય સોસાયટીમાં રહે છે. આ દલસુખભાઈ કોઈક બીજા જ....એટલું બોલીને એ ચૂપ થઈ ગયો.
        થોડી ક્ષણો એમ ને એમ પસાર થઈ ગઈ.
મૂંગા મૂંગા એમણે ચા પીધી. 
        એ બોલવા ગઈ – ત્યારે આ કોઈક દલસુખભાઈને ત્યાં...
        હશે કોઈક. આપણે ક્યાં ઓળખીએ છીએ ?. એ બોલ્યો – ચા બનાવી નાંખી તેં?’ લાવ ત્યારે પી નાખીએ. ઓછી આપજે સાવ. પછી બરાબર ઊંઘ નહીં આવે.
 મૂંગા મૂંગા એમણે ચા પીધી. માત્ર સબડકાનો અવાજ વાતાવરણમાં પ્રસરી રહ્યો.
        ફરી કંઈક વાત શરૂ થવી જોઈએ એમ એ અનુભવવા માંડી. પણ અચાનક એ બોલ્યો – ‘તેં આ બારી બંધ કાં કરી ? ખોલી નાખ, ખોલી નાખ, ગરમી થાય છે. પછી ઊંઘ નહીં આવે.’
        એ પડખું ફરીને સૂઈ ગયો. એ ઊભી થઈ.બારીઓ ખોલી નાખી અને દરિયાની ખારી ખારી હવા જોરથી અંદર ધસી આવી. ફરી કંટાળો...ફરી સુસ્તી...ફરી.......


(નોંધ:તમામ તસવીરો પ્રતિકાત્મક છે અને નેટ પરથી લીધેલી છે. જે તે તસવીર પર ક્લિક કરવાથી તેની યૂ.આર.એલ. પર જઈ શકાશે.)